Wat is nepnieuws?

1 Inleiding

“Het verspreiden van foutieve informatie en nepnieuws in het kader van psychologische oorlogsvoering om de vijand te ontmoedigen of als propaganda vóór, tijdens en na gewapende conflicten is van alle tijden”: nepnieuws blijkt niets nieuws te zijn (van der Horst, 2018). Toch is er de laatste jaren steeds meer aandacht voor nepnieuws. Dit heeft onder andere te maken met de verkiezingscampagne van Donald Trump uit 2016, waarin de term veelvuldig werd genoemd en werd gebruikt als retorisch middel. Sindsdien is de term niet meer weg te denken uit de media.

Hoewel nepnieuws geen nieuw fenomeen is, is de snelheid en omvang ervan dit wel: nepnieuws heeft een andere rol gekregen in dit digitale tijdperk. Een onderzoek naar de verspreiding van nepnieuws op Twitter (Allcott & Gentzkow, 2017) heeft aangetoond dat nepnieuws 70% meer kans heeft om geretweet te worden dan legitiem nieuws. Dit is te verklaren vanuit het feit dat vertrouwen in de media en vertrouwen in de wetenschap niet grondig van elkaar verschilt: beide zijn gebaseerd op het scheppen van common ground, een gemeenschappelijke grond waarover wordt gerapporteerd. Mensen zijn geneigd om zich te oriënteren op instanties die hun vertrouwde standpunten in bescherming nemen; over het algemeen houden mensen er immers niet van dat hun wereldbeeld en de rechtvaardiging van hun initiatieven en plannen in vraag worden gesteld. Nepnieuws lijkt beter aan te sluiten bij een onkritische verstandhouding tegenover media. Dit in combinatie met de aantrekkelijkheid van nepnieuws, zowel in de vormgeving als onderwerpkeuze, maakt nepnieuws tot een bedreiging voor de wetenschap.

Ook in de coronacrisis, een actuele crisis ten gevolge van het coronavirus (COVID-19) is er sprake van nepnieuws. Niet alleen worden er dubieuze verhalen gedeeld, er wordt ook foutieve gezondheidsinformatie verspreid rondom de herkenning van symptomen en de bestrijding van het coronavirus. Voorbeelden van dit soort artikelen zijn berichten die bijvoorbeeld stellen dat gorgelen met bleek het coronavirus zou doden of dat huisdieren het virus zouden overdragen (Fuchs, 2020). Als dit soort berichten worden gedeeld, heeft dit logischerwijs een enorme impact op het verloop van de crisis, zo niet een rol in kwesties van leven of dood. Met het oog op de maatschappelijke relevantie van het herkennen van nepnieuws, zal ik in dit literatuuronderzoek beogen een definitie op te stellen van dit complexe fenomeen.

2 Filosofische kwesties

Voordat ik nepnieuws zal proberen te definiëren, zal ik eerst een aantal kwesties bespreken die ten grondslag liggen aan het fenomeen.

2.1 Intentie

Een veel geopperde vraag die ten grondslag ligt aan het definiëren van nepnieuws, is of foutieve informatie daadwerkelijk nepnieuws is, wanneer er geen sprake is van opzet en de foutieve aard van de informatie toe te schrijven is aan een gebrek aan kennis of inzicht. Er wordt dan gekeken naar de intentie achter de rapportage van misinformatie.

Op basis van de verschillende standpunten kan er een smalle definitie en een brede definitie worden opgesteld van nepnieuws, waarin intentie fungeert als onderscheidende factor. De brede definitie stelt dat nepnieuws foutief nieuws is, waar de smalle definitie stelt dat nepnieuws intentioneel en verifieerbaar foutief nieuws is (gepubliceerd door een nieuwszender)(Zhou & Zafarani, 2018)

Over het algemeen wordt onbewuste misinformatie niet bestempeld als nepnieuws en wordt er gekozen voor een smalle definitie van nepnieuws: volgens Berduygina, Vladimirova & Chernyaeva (2019) is dit informatie waarover is gelogen, gemanipuleerde informatie of bewuste vervorming van de informatie. Het nieuws is dan bewust ‘vervuild’ (zie figuur 1 voor het precieze onderscheid tussen intentionele foutieve informatie en onintentionele foutieve informatie).

Figuur 1 (Berduygina et al., 2019)

2.2 Waarheid

Hoewel intentionaliteit eventueel te achterhalen is, kan het lastiger zijn om te achterhalen wat ‘waarheid’ precies is. Dit is een vraag waar vele filosofen zich over hebben gebogen. Sommige filosofen veronderstellen dat de waarheid in absolute zin bestaat en dat waarheid ons inherent bekend is, terwijl andere filosofen dit betwijfelen, zo ook Schütz, die stelt: “Omdat de context van een gegeven doorgaans meervoudig is en er in die zin meerdere kaders gelden van waaruit de feitelijkheid van een gegeven kan worden geïnterpreteerd, is elke interpretatie betrekkelijk.” Schütz impliceert hier dat de waarheid in absolute zin niet bestaat. Filosofen zoals Wittgenstein en Goffman sluiten zich bij deze stelling aan, maar ook Kant die stelt dat er geen algemeen criterium voor waarheid kan bestaan buiten de waar-of onwaarheid van predicaatsuitspraken om (Billiet, Opgenhaffen, Pattyn & van Aelst, 2018).

Ervan uitgaande dat er sprake is van absolute waarheid, oppert dit de vraag hoe waarheid van onwaarheid onderscheiden kan worden. Een voor de hand liggend antwoord is het controleren van feiten, maar zelfs feiten zijn onderhevig aan de veronderstellingen van het paradigma waarin ze worden gepresenteerd.

Ik zal mij aansluiten bij de verschillende filosofen die hebben geopperd dat er geen absolute waarheid is. Merk op dat de stelling zichzelf tegenspreekt, dus er kan enkel aangenomen worden dat de absolute waarheid bestaat voor het feit dat er geen absolute waarheid is. Ondanks het feit dat er geen absolute waarheid is, betekent dit niet dat er geen objectieve verslaggeving kan worden gedaan. Hierin speelt onpartijdigheid een belangrijke rol: door een zo betrouwbaar mogelijk beeld te vormen van hoe een gegeven mag en kan worden geïnterpreteerd, kan een objectieve status van nieuws alsnog in zekere zin bereikt worden door nieuwszenders. Hoewel veel nieuwszenders een zekere doelgroep beogen, zou nieuws dat geclassificeerd kan worden als waar, niet alleen binnen het huidige paradigma moeten passen, maar ook universeel toegankelijk moeten zijn.

Met deze informatie in het achterhoofd, is het mogelijk om de begrippen omtrent nepnieuws te bespreken.

3 Definitie

De filosofische kwesties te hebben besproken, kunnen er verschillende aannames worden gedaan over nepnieuws. Aangezien er geen algemeen aangenomen definitie is van nepnieuws,  zal ik verschillende definities bespreken zoals die voorkomen in literatuur over dit fenomeen. Bij het classificeren van nepnieuws kan er gekeken worden naar verschillende aspecten, waarvan ik de volgende drie zal behandelen: the degree of falsity., de verschijningsvormen van nepnieuws en mediaplatformen. Ik heb gekozen om deze drie aspecten te behandelen, omdat eventuele andere aspecten zoals ‘afzender’ of ‘doeleinden’ al besproken zullen worden door mijn medeonderzoekers.

The degree of falsity

In het artikel ‘Trends in the spread of fake news in mass media.’ van Berduygina et al. (2019) wordt er gepoogd nepnieuws te definiëren. Om dit te bereiken halen zij een onderzoek aan van Sukhodolov (2017), die nepnieuws classificeert aan de hand van verschillende aspecten: de ratio van ware en valse informatie, de feitelijkheid van het nieuws, de betrouwbaarheid van de betrokken personen, de motieven van nepnieuws en de perceptie van de authenticiteit van het nieuws (zie figuur 2). Samen vormen deze aspecten the degree of falsity, ofwel de mate waarin nieuws nep is. Berduygina et al. zien nepnieuws dus niet als een statisch begrip: het ene nieuws kan nepper zijn dan ander nieuws. Hoeveel kenmerken moeten terugkomen in nieuws om het te bestempelen als nepnieuws, wordt niet vermeld: er is dus niet sprake van een standvastige ondergrens.

Figuur 2 (Berduygina et al., 2019)

Hoewel er sprake is van weinig consistentie bij een degree of falsity, vormt het wel een nuttige leidraad bij de classificering van nepnieuws. Berduygina et al. (2019) geven bovendien alsnog een sluitende definitie van nepnieuws, namelijk: “fake news is information fabrication or deliberate dissemination of misinformation in social and traditional media with a view to confusing the audience for reaping financial or political gains”. Merk op dat intentie optreedt als onderscheidende factor; nieuws dat als nepnieuws wordt bestempeld is blijkbaar bewust gecreëerd en bovendien vanuit een slechte bedoeling gecreëerd.

Het artikel lijkt zich op het eerste oog misschien tegen te spreken: er wordt een sluitende definitie gegeven van nepnieuws, terwijl nepnieuws geen eenduidige verschijningsvorm kent, maar in verschillende mate voorkomt. Toch sluit het een het ander niet uit: het ene nieuws kan als nepper worden geclassificeerd dan ander nieuws, maar beide kan alsnog de status van nepnieuws worden toegekend.

Verschijningsvormen van nepnieuws

Andere artikelen maken geen expliciet onderscheid in een zekere mate aan nepheid van nieuws, maar benoemen wel dat nepnieuws in verschillende verschijningsvormen kent, waarbij er bij sommige verschijningsvormen grotere consensus heerst over de status van nepnieuws. Zo behandelen Zannettou, Sirivianos, Blackburn & Kourtellis (2019) in het artikel ‘The web of false information: rumors, fake news, hoaxes, clickbait, and various other shenanigans.’ verschillende soorten nieuws die onder nepnieuws geschaard kunnen worden, namelijk:

Fabricated news

Complete fictie; de verhalen zijn niet meer terug te koppelen naar feitelijke informatie, maar volledig verzonnen.

Propaganda

Een subcategorie van fabricated information; complete fictie, waarbij de informatie bedoeld is om specifieke partijen te schaden (vaak gebruikt in een politieke context).

Conspiracy theories

Verhalen die bepaalde situaties of evenementen moeten verklaren door een samenzwering te opperen zonder enig bewijs.

Hoaxes

Nieuws dat feiten bevat die ofwel niet kloppen of onnauwkeurig zijn, maar toch gepresenteerd worden als legitieme feiten.

Biased or one-sided

Verhalen die bevooroordeeld of eenzijdig worden verteld.

Rumors

Verhalen waarvan de waarachtigheid op verschillende manieren kan worden geïnterpreteerd (/ambigu) of nooit is bevestigd.

Clickbait

De bewuste keuze voor misleidende titels en thumbnails (op internet); de titel of thumbnail/cover komt niet overeen met de inhoudelijke informatie en wordt puur gebruikt om de aandacht van het publiek te trekken.

Satire

Verhalen vol ironie en humor; er wordt niet altijd aangegeven dat de gegeven informatie bedoeld is als grap.

Zannetou et al. benadrukken dat er overlap kan optreden: zo kan er bijvoorbeeld bij een satirisch artikel een clickbait-titel voorkomen. Ze zijn van mening dat nepnieuws niet onder één noemer hoeft te worden gebracht en halen daarmee een zeer brede ‘definitie’ aan. Ik zal de genoemde verschijningsvormen als referentiekader gebruiken om de verschijningsvormen van nepnieuws volgens de verschillende artikelen met elkaar te vergelijken.

Uit het artikel ‘Fake news: a survey of research, detection methods, and opportunities’ blijkt dat Zhou & Zafarani (2018) een andere perceptie hebben op welke verschijningsvormen van nieuws als nepnieuws kunnen worden geclassificeerd. Zij maken het volgende onderscheid, weergegeven in figuur 3: kwaadaardig foutief nieuws, foutief nieuws en satire vallen onder nepnieuws, waarbij de categorisering van desinformatie, misinformatie en geruchten onbekend is. De verschijningsvormen van Zannetou et al. die standhouden zijn fabricated news, propaganda, hoaxes, biased or one-sided news, satire en eventueel clickbait.

Figuur 3 (Zhou & Zafarani, 2018)

Alcott & Gentzkow zijn in het artikel ‘Social media and fake news in the 2016 election’ opnieuw strenger in de classificatie van nepnieuws. Zij sluiten niet intentionele fouten in de rapportage van nieuws uit, net zoals geruchten, conspiracy theories, satire waarbij er een kleine kans is dat het verhaal wordt aangezien als waarheid, valse verklaringen van politici en verslagen die scheef zijn of misleidend, maar niet per se niet waar, want “fake news is distortion, not filtering”. Deze laatste verschijningsvorm werd niet uitgesloten door Zhou & Zafarani (2018). Alcott & Gentzkow zijn van mening dat de uitgesloten verschijningsvormen van foutief nieuws wel degelijk verband houden met nepnieuws als fenomeen, maar zien deze verschijningsvormen eerder als ‘neefjes’ van nepnieuws dan nepnieuws op zich.

In tabel 1 staat een overzicht van de verschillende verschijningsvormen van nepnieuws volgens de behandelde artikelen. Uit de vergelijking blijkt dat er consensus is over de volgende verschijningsvormen: fabricated news, propaganda (hoewel deze verschijningsvorm onder één noemer zouden kunnen worden geschaard), hoaxes, sommige satire en eventueel clickbait worden gezien als nepnieuws. Deze verschijningsvormen van foutief nieuws kunnen worden gelinkt aan een smalle definitie van nepnieuws, terwijl alle verschijningsvormen van foutief nieuws kunnen worden gelinkt aan een brede definitie van nepnieuws.

Tabel 1

Verschijningsvormen van nepnieuws per artikel.

Mediaplatformen

Verschillende artikelen behandelen niet alleen hoe nepnieuws voorkomt, maar ook waar nepnieuws voorkomt: mediaplatform speelt ook een rol als aspect van de definitie van nepnieuws. Vaak wordt nepnieuws gelinkt aan digitale media en dan specifiek aan sociale media. Dit heeft onder andere te maken met het feit dat sociale media een participatieve onlinecultuur mogelijk maken, waarbij mensen een actieve houding kunnen innemen tegenover nieuws. Zoals benoemd kan nepnieuws sneller verspreid worden dan ooit en dit gebeurt bovendien op een grotere schaal dan ooit tevoren. Nu zorgt zoekgedrag op internet ook vaak voor een tunnelvisie: algoritmen achter een zoekmachine zijn niet neutraal en er is vaak sprake van confirmation bias, wat inhoudt dat mensen geneigd zijn om hun eigen opvattingen te bevestigen. Deze digitale ontwikkelingen maken nepnieuws tot een bedreiging voor de wetenschap, maar ook tot een bedreiging voor de samenleving. Het is dan ook niet gek dat nepnieuws vaak in één adem wordt genoemd met de nieuwste digitale ontwikkelingen.

Hoewel er voornamelijk aandacht is voor nepnieuws in de digitale media, lijkt een digitaal mediaplatform niet te worden beschouwd als een noodzakelijke voorwaarde van nepnieuws. Zannettou et al. (2019) doen zelf geen uitspraken over ‘het’ mediaplatform van nepnieuws, maar halen verschillende studies aan die een multimediale benadering gebruiken in hun onderzoek naar nepnieuws. Dit impliceert dat nepnieuws op verschillende media voorkomt. In het artikel van Berduygina et al. (2019) wordt zowel foutieve informatie verspreid op sociale media als traditionele media bestempeld als nepnieuws: het platform van nepnieuws wordt hier opnieuw niet gezien als een inherent kenmerk van nepnieuws:

Het onderzoek – welke definitie van nepnieuws lijkt bruikbaar?

Voor ons onderzoek naar nepnieuws omtrent het coronavirus, is het handig om de brede definitie te gebruiken qua de verscheidenheid aan verschijningsvormen van nepnieuws. Dit zal meer data opleveren, wat uiteindelijk een betere uitkomst zal bieden aan de hand van een algoritme. Echter, de smalle definitie wordt vaker aangenomen als ‘waar’ en het is net zo goed belangrijk dat nepnieuws verifieerbaar en (eventueel) intentioneel foutief is. Om die reden is het verstandig om een brede definitie aan te nemen, waarbij er geen onderscheid wordt gemaakt in de verschijningsvormen van nepnieuws, aangezien onderzoekers onderling hier toch geen consensus over weten te bereiken. Dit zal een zo breed en realistisch mogelijk beeld geven van de berichtgeving rondom het coronavirus.

4 Conclusie

Voordat de definiëring van nepnieuws behandeld kon worden, is er eerst gekeken naar filosofische kwesties die ten grondslag liggen aan nepnieuws als fenomeen, namelijk: de rol van waarheid en de rol van bewustzijn. Hierbij heb ik aangenomen dat er waarschijnlijk geen absolute waarheid is, maar dat dit niet betekent dat objectieve verslaggeving is uitgesloten. Bovendien speelt intentionaliteit een belangrijke rol bij het onderscheiden van nepnieuws van foutieve informatie; een veronderstelling die terug te vinden is in de besproken artikelen.

De definities van de besproken artikelen bestonden uit verschillende aspecten, waarvan ik drie belangrijke aspecten heb behandeld, namelijk: the degree of falsity, de verschijningsvormen van nepnieuws en mediaplatformen waarop nepnieuws verschijnt.

Uit the degree of falsity is gebleken dat nepnieuws geen eenduidend begrip is. Er is sprake van een verschil in mate aan ‘nepheid’: sommig nieuws kan nepper zijn dan ander nieuws. Dit betekent echter niet dat er geen sluitende definitie van nepnieuws kan worden gegeven.

Uit het analyseren van de verschillende verschijningsvormen van nepnieuws is gebleken dat er een smalle definitie en een brede definitie van nepnieuws kan worden opgesteld.

De smalle definitie is als volgt: “Nepnieuws is het intentioneel produceren of bewust verspreiden van verifieerbaar foutieve informatie.” Deze definitie aangenomen, worden er minder verschijningsvormen van foutief nieuws onder nepnieuws geschaard dan bij de brede definitie, namelijk: fabricated news, propaganda, hoaxes, sommige vormen van satire en eventueel clickbait. Andere verschijningsvormen van foutief nieuws worden dan gezien als gerelateerd aan nepnieuws, maar niet als nepnieuws op zich.

Daartegenover luidt de brede definitie als volgt: “Nepnieuws is foutieve informatie”. Deze definitie aangenomen, worden eigenlijk alle verschijningsvormen van foutieve informatie onder nepnieuws geschaard.

Hoewel nepnieuws bovendien voornamelijk wordt gelinkt aan digitale mediaplatformen zoals sociale media, lijkt dit niet te worden beschouwd als een noodzakelijke voorwaarde van nepnieuws: nepnieuws komt zowel voor op traditionele media als digitale media.

Nepnieuws is een lastig fenomeen om te definiëren, maar aan de hand van de opgestelde definitie en de bijbehorende criteria kan er toch inzicht worden verkregen in dit fenomeen. Dit is niet alleen theoretisch waardevol, maar zal ook van pas komen bij het analyseren van nepnieuws in de praktijk en dan specifiek nepnieuws rondom de coronacrisis. Als nepnieuws onderscheiden kan worden van wetenschappelijk nieuws, kunnen er eventueel levensbedreigende situaties voorkomen worden; grip op de situatie omtrent het coronavirus is gewenst en nu hopelijk makkelijker te bereiken.

5 Bronnen

Van der Horst, H. (2018). Nepnieuws. Een wereld van desinformatie. Schiedam: Scriptum.

Allcott, H ., & Gentzkow, M. (2017). Social media and fake news in the 2016 election. Journal of economic perspectives, 31(2), 211-236.

Fuchs, C. (2020). Everyday life and everyday communication in coronavirus capitalism. TripleC: communication, capitalism & critique, 18(1), 375-399.

Zhou, X. & Zafarani, R. (2018). Fake news: a survey of research, detection methods and opportunities. arXiv:1812.00315.

Berduygina, O., Vladimirova, T. & Chernyaeva, E. (2019). Trends in the spread of fake news in mass media. Media Watch, 10(1), 122-132.

Billiet, J., Opgenhaffen, M., Pattyn, B. & van Aelst, P. (2018). De strijd om de waarheid. Over nepnieuws en desinformatie in de digitale mediawereld. Brussel: KVAB Press.

Sukhodolov, A.P. (2017). The phenomenon of “fake news” in the modern media space. Euro-Asian cooperation: humanitarian aspects, 1, 87-106.

Zannettou, S., Sirivianos, M., Blackburn, J. & Kourtellis, N. (2019). The web of false information: rumors, fake news, hoaxes, clickbait, and various other shenanigans. Journal of data and information quality, 11(3), 1-26.