Wie verspreiden nepnieuws en waarom?

1 Inleiding

Met de komst van het internet en de ontwikkeling van sociale platformen, zoals Facebook, Whatsapp en Twitter, is de verspreiding van nieuws makkelijker dan ooit tevoren. Het gemak waarmee het verspreiden van nieuws gepaard gaat, geldt onvermijdelijk ook voor het verspreiden van ‘’nepnieuws’’.[1] Onder nepnieuws verstaan we ‘’nieuws dat niet op waarheid berust en vaak bewust wordt verspreid om de publieke opinie te beïnvloeden.’’ [2] Nepnieuws is geen nieuw begrip in onze samenleving, maar wel een begrip dat de afgelopen jaren is gegroeid in omvang door de opkomst van sociale platformen. [3]

Sociale platformen bieden de ideale omgeving voor het plaatsen en het verspreiden van (nep)nieuws, aangezien via die weg een zeer groot scala aan mensen kan worden bereikt. Gebruikers van sociale platformen zijn gemakkelijk in staat om dergelijke ‘’neppe’’ berichten te lezen en deze vervolgens bewust of onbewust te liken en/of te delen. De verspreiding van nepnieuws op grote schaal, kan de samenleving op zorgwekkende manieren treffen.[4] Daarom is het noodzakelijk dat de verspreiders van nepnieuws en hun bijbehorende motieven duidelijk in kaart worden gebracht, zodat de verspreiding van nepnieuws tegen kan worden gegaan.

Uit deze gedachtegang volgt de onderzoeksvraag die in dit literatuuronderzoek centraal staat:       ‘’Wie verspreiden er nepnieuws en wat zijn de motieven hierachter?’’

Om een antwoord te geven op deze vraag, zal er in dit onderzoek een onderscheid worden gemaakt tussen twee groepen die nepnieuws de wereld inbrengen. De eerste groep bestaat uit software gestuurde programma´s en de tweede groep bestaat uit mensen als individu en als lid van een organisatie. Aan de hand van verschillende onderzoeken zal er dieper worden ingegaan op deze specifieke groepen en hun motieven.

2 Sociale bots

Een ‘’social bot’’, oftewel sociale bot, is een computeralgoritme dat automatisch inhoud produceert en interactie heeft met mensen op sociale media, in een poging hun gedrag na te bootsen en mogelijk te veranderen.[5] Social bots worden sinds de komst van sociale platformen in grote hoeveelheid op het internet geproduceerd, mede vanwege de lage kosten waarmee de productie gepaard gaat. [6] Er valt een onderscheid te maken tussen twee soorten social bots. Enerzijds heb je de ‘’goedaardige bots’’, die meestal onschadelijk en zelfs nuttig zijn. Deze bots voegen de inhoud van verschillende bronnen, zoals nieuwspagina’s, bij elkaar tot een geheel. Anderzijds heb je de ‘’kwaadaardige bots’’, die schade toebrengen aan de feitelijkheid waarmee nieuws gepaard zou moeten gaan. Deze bots misleiden, exploiteren en manipuleren het discours van sociale media met berichten in de vorm van geruchten, spam, smaad en ruis.[7] Het enige motief van deze kwaadaardige bots om nepnieuws te verspreiden, is het creëren van sociale wanorde.[8]

3 Strategieën

Deze laatste vorm van social bots, de kwaadaardige bots, spelen een grote rol bij het creëren en het verspreiden van nepnieuws. De reden dat veel gebruikers van sociale platformen de berichten van social bots aannemen als de waarheid, heeft te maken met de manipulatiestrategieën waarvan deze bots gebruik maken.[9] Ten eerste zijn bots steeds beter in staat om menselijke eigenschappen aan te nemen, waardoor ze vaak moeilijk te onderscheiden zijn van echte profielen. Zo zijn social bots tegenwoordig in staat om deel te nemen aan complexere vormen van interacties, zoals het onderhouden van gesprekken met andere mensen en het beantwoorden van vragen. Ook zijn ze in staat om te infiltreren in online discussies en daar zelf informatie aan toe te voegen via online research.[10] Dit is ook het geval bij discussies rondom het zeer actuele COVID-19, een besmettelijke ziekte die wordt veroorzaakt door een nieuw coronavirus. Hierover plaatsen bots massaal berichten en foto´s van lege supermarken en delen ze daarnaast op grote schaal neppe, beangstigende twitterberichten.[11]

Een tweede manipulatiestrategie van bots, is om zich te focussen op makkelijk beïnvloedbare mensen. Bots proberen meer invloed te verkrijgen door nieuwe volgers te verzamelen en hun sociale kringen uit te breiden. Ze kunnen op het sociale netwerk zoeken naar een specifieke groep mensen waarvan ze de aandacht willen trekken. [12] De menselijke kant van bots is hier zeer verraderlijk, aangezien mensen de neiging hebben om sociale contacten te vertrouwen. Zodoende kunnen hele groepen aan mensen worden gemanipuleerd om op deze manier geproduceerde inhoud te geloven en te verspreiden. Ten slotte zijn bots in staat om hun geografische locatie te verbergen.[13] Hierdoor is het lastig om te achterhalen wie bepaalde bots op de wereld heeft gezet. Deze manipulatiestrategieën zorgen ervoor dat bots makkelijk in staat zijn om nepnieuws te verspreiden, waarbij het zeer lastig is om te achterhalen dat het bots zijn, in plaats van mensen.

4 Individuen en organisaties

Naast social bots, wordt nepnieuws ook rechtstreeks door mensen de wereld in gebracht via sociale platformen, zoals Facebook en Twitter. Zowel specifieke individuen als groepen en organisaties kunnen baat hebben bij het verspreiden van nepnieuws. Deze groepen zijn van elkaar te onderscheiden aan de hand van hun motieven. De meest voorkomende motieven zijn politiek, financieel of sociaal van aard. Iemand die nepnieuws verspreidt vanuit een politiek motief, doet dit om politieke verwarring te veroorzaken en probeert zodoende de publieke perceptie te beïnvloeden over specifieke kwesties en individuen. Als er sprake is van een sociaal motief, brengt iemand nepnieuws de wereld in met als doel zijn/haar sociale behoeften tegemoet te komen, zoals diens status, identiteitsopbouw en de mate van aandacht en entertainment. Indien iemand desinformatie verspreidt vanuit een financieel motief, doet hij/zij dit om daar financieel van te groeien.[14] Aan de hand van deze drie motieven zullen de verschillende menselijke actoren worden behandeld die nepnieuws verspreiden.

5 Politieke organisaties

Politieke organisaties zijn organisaties die zich bezighouden met politieke activiteiten, zoals lobbyen en adverteren voor campagnes. Politieke organisaties zijn gericht op het bereiken van duidelijk gedefinieerde politieke doelen, die doorgaans de belangen van hun leden ten goede komen. [15] Verschillende politieke organisaties dragen bij aan het verspreiden van nepnieuws vanuit politieke motieven. Zo delen ze desinformatie om hun organisatie te promoten, andere concurrerende organisaties in een slecht daglicht te zetten of een specifiek verhaal naar het publiek te brengen. Deze politieke desinformatie wordt vaak aangeduid met het begrip propaganda, ‘’the deliberate, systemic attempt to shape perceptions, manipulate cognitions, and direct behaviour to achieve a response that furthers the desired intent of the propagandist” (Jowett & O’Donnell, 2012, p. 7). [16] Dit soort politiek-gerelateerd nepnieuws heeft een intensiever effect op sociale platformen in vergelijking met andere soorten nepnieuws en vooral rond de tijd van verkiezingen valt er niet aan te ontkomen. Zo speelde de verspreiding van nepnieuws door politieke organisaties ook een zeer grote rol tijdens de Amerikaanse verkiezingen van 2016. Er werden veel nep berichten op Facebook geplaatst die in het voordeel werkten van Trump. Hierdoor wordt er ook wel gezegd dat Trump nooit president was geworden, als nepnieuws niet zo´n grote invloed had gehad. [17]

6 Overheden

Naast politieke organisaties, komt het ook voor dat mensen uit de overheid zich vanuit politieke motieven inzetten om nepnieuws te verspreiden. De overheid beschikt over zogenaamde government‐based cyber troops die de publieke opinie moeten beïnvloeden. Deze personen zijn rechtstreeks in dienst van de staat als ambtenaar en vormen vaak een klein onderdeel van een groter overheidssysteem. Vooral in China is het openbaar bestuur achter de activiteiten van cybertroepen ongelooflijk groot: lokale kantoren werken daar samen met hun regionale en nationale tegenhangers om uit meerdere gebeurtenissen een ​​gemeenschappelijk verhaal te creëren en te verspreiden.[18] Daarnaast zijn er ook berichten over andere buitenlandse regeringen die valse informatie over andere landen delen om de publieke opinie te manipuleren. Zo gebeurde dit ook hoogstwaarschijnlijk door de Russische regering bij de Amerikaanse verkiezingen van 2016. Vermoedelijk gebruikten Russische operators die voor de Russische overheid werkten destijds Twitter en Facebook om anti-Clinton berichten te verspreiden.[19]

7 Journalisten

Journalisten spelen een cruciale rol, dan wel de belangrijkste rol, bij de verspreiding van nieuws. Ze verzamelen gegevens en verspreiden dit vervolgens in de vorm van een nieuwsbericht naar de buitenwereld. Bij dit proces hebben ze de grote verantwoordelijkheid om de juiste informatie te publiceren, aangezien misinformatie grote gevolgen kan hebben. Ondanks deze gevolgen, zijn er toch journalisten die onbewust of bewust nepnieuws verspreiden. Als een journalist er bewust voor kiest om niet de algehele waarheid naar buiten te brengen, wordt dit aangeduid met riooljournalistiek,  de leugenachtige, belasterende vorm van journalistiek, bestaande uit een samenraapsel van roddels, ongefundeerde beweringen en halve waarheden.[20] Het motief achter riooljournalistiek is financieel, aangezien ze met hun berichtgeving de verkoopcijfers van hun blad willen bevorderen. Er zijn ook journalisten die sociale motieven hebben om nepnieuws te schrijven en te verspreiden. Zo willen ze opvallen en op die manier de populariteit van hun platform, site of krant te vergroten. [21]

8 Trollen

‘’Trolls’’, oftewel trollen, komen in grote mate voor op sociale platformen en zijn een grote bron achter de verspreiding van nepnieuws. Trollen zijn gebruikers van sociale platformen die bewust provocerende- of niet-relevante berichten plaatsen om andere gebruikers uit te lokken of emotionele druk uit te oefenen. Op deze wijze beïnvloeden ze de discussiestroom van een website.[22] De meeste trollen plaatsen nepnieuws vanuit een sociaal motief, aangezien ze puur en alleen chaos schoppen voor hun eigen persoonlijke plezier.[23] Daarnaast is er een groep trollen die vanuit bepaalde instanties wordt betaald om invloed uit te oefenen op de mening van gebruikers. In dit geval is er sprake van een financieel motief, aangezien deze trollen puur dit gedrag vertonen om er geld aan te verdienen. De platformen waar trollen vooral hun zaadjes planten, zijn Reddit en 4chan. Reddit is een platform waar het aantal omhoog- en omlaag stemmen van een bericht de populariteit en de volgorde bepaalt waarin het bericht op het platform verschijnt. 4chan is een anonieme gemeenschap waar alle berichten na een week worden verwijderd.[24] Zowel Reddit als 4chan vormen dus de perfecte omgeving voor trollen, omdat ze geen grenzen hebben bij het schrijven en lastig te achterhalen zijn.

9 Useful idiots

‘’Useful idiots’’, oftewel nuttige idioten, zijn gebruikers die valse informatie delen, voornamelijk omdat ze worden gemanipuleerd door de leiders van een organisatie of omdat ze naïef zijn. Meestal zijn nuttige idioten normale gebruikers die niet volledig op de hoogte zijn van de doelen van de organisatie, daarom is het uiterst moeilijk om ze te identificeren. [25] Deze mensen lezen bijvoorbeeld een bericht op Facebook wat is geplaatst door een ‘’troll-account’’ en nemen dit vervolgens direct aan als de waarheid door het bericht te liken of te delen. In deze situaties dragen useful idiots dus bij aan de verspreiding van nepnieuws, puur vanwege hun onwetendheid en naïviteit.

10 Conclusie

Concluderend kan er gesteld worden dat nepnieuws door zowel software gestuurde programma´s kan worden verspreid, als door menselijke organisaties en individuen. Software gestuurde programma´s, oftewel social bots, hebben als doel om sociale wanorde te creëren. Dit doen ze door zeer gericht misleidende en manipulatieve berichten te plaatsen op sociale platformen, in de hoop gebruikers te beïnvloeden. De menselijke actoren die nepnieuws verspreiden zijn politieke organisaties, overheden, journalisten, trollen en useful idiots. Zij verspreiden nepnieuws vanuit drie mogelijke motieven. Deze motieven kunnen politiek, financieel en sociaal van aard zijn en hebben als gemeenschappelijke factor dat ze de verspreiding van nepnieuws als einddoel hebben. Nu er meer duidelijkheid is over de verspreiders van nepnieuws en hun motieven, kan er eerder een oplossing worden gevonden om de verspreiding van nepnieuws tegen te gaan. Voor een vervolgonderzoek zou het interessant zijn om te kijken naar mogelijke oplossingen of technieken die zouden kunnen bijdragen aan de opsporing van deze nepnieuwsverspreiders.

[1] Redactie Volkskrant. ‘’Nepnieuws produceren en verspreiden is makkelijker dan ooit: hulpmiddelen liggen voor het oprapen’’

[2] Van Dale. ‘’Betekenis ‘nepnieuws’’’

[3] Redactie Volkskrant. ‘’Nepnieuws produceren en verspreiden is makkelijker dan ooit: hulpmiddelen liggen voor het oprapen’’

[4] S. Zannettou et al. ‘’The Web of False Information: Rumors, Fake News, Hoaxes, Clickbait, and Various Other Shenanigans’’

[5] E. Ferrara et al. ‘’The Rise of Social Bots’’

[6] C. Shao et al. ‘’ The spread of fake news by social bots’’

[7] E. Ferrara et al. ‘’The Rise of Social Bots’’

[8] R. Ko. ‘’ Social Media Is Full of Bots Spreading COVID-19 Anxiety. Don’t Fall For It’’

[9] C. Shao et al. ‘’ The spread of fake news by social bots’’

[10] E. Ferrara et al. ‘’The Rise of Social Bots’’

[11] R. Ko. ‘’ Social Media Is Full of Bots Spreading COVID-19 Anxiety. Don’t Fall For It’’

[12] E. Ferrara et al. ‘’The Rise of Social Bots’’

[13] C. Shao et al. ‘’ The spread of fake news by social bots’’

[14] B. Kalsnes. ‘’Fake news’’

[15] B. Kalsnes. ‘’Fake news’’

[16] B. Kalsnes. ‘’Fake news’’

[17] H. Allcott & M. Gentzkow. ‘’ Social Media and Fake News in the 2016 Election’’

[18] S. Bradshaw & P. Howard. ‘’Troops, Trolls and Troublemakers: A Global Inventory of Organized Social Media Manipulation’’

[19] S. Shane. ‘’The Fake Americans Russia Created to Influence the Election’’

[20] Nederlandse Encyclopedie. ‘’Betekenis ‘riooljournalistiek’’’

[21] S. Zannettou et al. ‘’The Web of False Information: Rumors, Fake News, Hoaxes, Clickbait, and Various Other Shenanigans’’

[22] S. Zannettou et al. ‘’The Web of False Information: Rumors, Fake News, Hoaxes, Clickbait, and Various Other Shenanigans’’

[23] E. Buckels et al. ‘’Trolls just want to have fun’’

[24] S. Zannettou et al. ‘’Disinformation Warfare: Understanding State-Sponsored Trolls on Twitter and Their Influence on the Web’’

[25] S. Zannettou et al. ‘’The Web of False Information: Rumors, Fake News, Hoaxes, Clickbait, and Various Other Shenanigans’’